گنجی به نام «جامعه کبیره»/ علت هراس منافقان از این دعا چیست؟/ پاسخ به برخی شبهات درباره سندیت دعای جامعه کبیره

گروه اندیشه و معارف اسلامی – رجانیوز: به محوریت آیات قرآن و روایات اهل بیت (علیه السلام) هیچ موجودی ارزشمندتر از انسان نیست وهیچ شئ استخراج شده ای، از معدن هستی به پای انسان نمی رسد. خداوند متعال که استخراج کننده این گوهر گرانبهاست، پس از استخراج او از معدن هستی، او را به دست زرگرانی متخصص قرار داده تا او را شکل دهند و ارزشمندتر نمایند. شکل دهندگان انسان در این عالم، کسی جز اهل بیت (علیه السلام) نیستند. (ظهیری.علی اصغر/ بر کرانه عصمت/ ۴۶۲)

به گزارش رجانیوز به نقل از روزنامه قدس، بر این باور جلوه های هدایت بخش هر یک از اهل بیت (علیه السلام) را در دوره امامت به گونه تأثیر گذار شاهدیم. در این بین از مشهورترین القابی که برای دهمین پیشوای شیعیان امام علی النقی (علیه السلام) ذکر شده است لقب ماندگار و شایسته «هادی» است. (طبرسی/ اعلام الوری/ ۳۵۵) تأثیر گذاری بر فرهنگ و ایده را باید در منطق و سخن بازمانده از بانیان آن جستجو کرد.

مکتب نورانی تشیع در دایره المعارف بزرگ و سترگ حدیثی اهل بیت(علیه السلام) به قدری جذاب است که گلچین نمودن آن بسیار سخت است، زیرا هر واژه از سخنان اهل بیت(علیه السلام) ستاره ای خاص در آسمان زندگی پیروان می باشد که زوایای گوناگون زندگی شیعیان را جلوه نور و هدایت بخشیده است. با این حال، چنانچه خواسته باشیم چشم انداز معرفتی امام هادی(علیه السلام) را نظاره کنیم، معجزه آسا با جامعه ای کبیره و گسترده مواجه می شویم که بایستگی ها و ملزومات عقیدتی، فکری و آرمانی شیعه را رهنمون گشته است. (قمی/عباس/الانوارالبهیه ۲۸۷)

آنچه در این نوشتار ارائه می شود، دور نمایی ناقص از معرفی گنجینه ولایت و مرامنامه ولایتمداری تشیع است که مضامین آسمانی و دور از غلو زیارت جامعه کبیره آن را به ارمغان آورده است.

در میان زیارتنامه های مأثور، زیارتهایی وجود دارد که به « زیارات جامعه» مشهور است. این زیارتنامه ها را بدان سبب «جامعه»خوانده اند که متن آنها به گونه ای تنظیم و آموزش داده شده است که می توان با خواندن یکی از آنها، هر یک از پیامبران و امامان را از دور یا نزدیک زیارت کرد. بنابراین این گونه زیارتها ویژه پیامبر یا امام یا مکان یا زمان خاصی نیست. برخی از مؤلفان کتب ادعیه و زیارات، فقط به آوردن یکی از این زیارتها توجه نشان داده اند( المفید. کتاب المزار / ۱۷۶- شهید اول، المزار /۲۳۶) اما برخی، چند فقره از آنها را در کتابهای خویش به ودیعت نهاده اند؛ چنانکه ابن بابویه قمی ملقب به «صدوق» دو فقره( من لایحضره الفقیه/۲/۶۰۸-۶۰۹؛همو،عیون اخبارالرضا.۲/۲۷۱-۲۷۸) آقا جمال خوانساری سه فقره (مزار/۱۰۲) سید محسن امین چهار فقره(مفتاح الجنات ۲/۲۱۰- ۲۱۸) محدث قمی پنج فقره(مفاتیح الجنان/ ۹۵۰) و محمد باقر مجلسی در«باب الزیارات الجامعه» به تعداد پیشوایان معصوم (علیه السلام) چهارده فقره(بحارالانوار۹۹/۲۰۹) از این زیارتها را نقل کرده است.

مجلسی(ره) پس از نقل آن زیارتها گوشزد می کند که زیارتهای جامعه دیگری هم هست که به سبب موثق نبودن یا تکراری بودن مضامین، از آوردن آنها چشم پوشیدیم. ( سید کاظم طباطبائی. پژوهشی درباره زیارتهای جامعه. مطالعات اسلامی.شماره ۶۲) وی پس از زیارت جامعه صغیره، زیارت جامعه کبیره را نقل می کند. شیخ صدوق(ره) از دقاق، سنائی، وراق و حسین بن ابراهیم بن احمد کاتب یا مکتب و این چهار نفر که گویا از مشایخ صدوق (ره) بوده اند از محمد بن ابی عبدا… کوفی وابوالحسین اسدی و این دو از محمد بن اسماعیل برمکی از موسی بن عبدا… یا عمران نجفی روایت می کند که به امام هادی(علیه السلام) گفتم ای زاده رسول خدا(ص) مرا تعلیم فرما زیارتی با بلاغت کامل که هر گاه خواستم زیارت کنم، آن را خوانم.

فرمود: چون به درگاه حرم رسیدی بایست و پس از غسل در حالی که شهادتین را زمزمه می کنی، در لحظه دیدن قبه و قبر، سی مرتبه «ا…اکبر» بگو، سپس با وقار و آرامش گام بردار، بایست و سی مرتبه«ا…اکبر» بگو پس از آن نزدیک قبر مطهر برو و چهل مرتبه«ا… اکبر» بگو تا صد تکبیر تمام شود، آنگاه بگو: السلام علیکم یا اهل بیت النبوه…(عیون اخبار /۲/۲۷۲-۲۷۸؛من لا یحضره الفقیه۲/۶۰۹؛طوسی، تهذیب ۶/۹۵؛ مجلسی.محمدباقر.بحارالانوار ۹۹/۱۲۷-۱۳۴؛ قمی.مفاتیح الجنان/۹۵۰) به واسطه این «جامعه» همه امامان (علیه السلام) به غیر از حضرت زهرا(علیه السلام) زیارت می شوند، زیرا آنچه در این زیارت آمده است، همگی شهادت بر شؤون ویژه حجت های خدا بر خلق خدا می باشد و بدیهی است به فرموده امام عسکری (علیه السلام) که فرمود:«ما امامان حجت های خدا بر مردم و خلق خدا هستیم و فاطمه حجت خدا بر ما می باشد». مقام حضرت زهرا(علیه السلام) تا چه اندازه رفعت دارد و با پیوند دو سخن ارزشمند پیامبر (ص) که فرمود:«فاطمه روحی التی بین جنبی» و «ظاهری النبوه و باطنی الولایه» می توان چنین نتیجه گرفت که حضرت زهرا (علیه السلام) مظهر نبوت و ولایت است. (الاسرارالفاطمیه/ ۱۷)

چنانچه قواعد علم حدیث شناسی و تعابیر و اصطلاحات آن را بشناسیم، به خوبی به تاریخچه ابداع اصطلاحاتی همچون «صحیح» نزد متأخرینی همچون علامه حلی و استادش احمد بن طاوس دست می یابیم.

در دوره علامه حلی به واسطه از بین رفتن قراین خارجی و مشوش شدن مجاهیل با روایات صحیح، قانون حدیث شناسی جدیدی تحت عنوان تقسیم روایات به حدیث صحیح، حسن موثق و ضعیف رسمیت یافت.

از این دوره به ویژه در زمانه معاصر برخی بدون توجه به حدیث صحیح و غیر صحیح نزد قدما به نقد احادیث شیعی در بین کتابهایی همچون کافی، استبصار، تهذیب، عیون اخبار الرضا و … پرداختند و اعلام داشتند که روایات غیر صحیح فراوانی در بین احادیث یافت می شود.

این دیدگاه باید واکاوی شود، ولی با ذکر این مقدمه، چنانچه سلسله راویان زیارت جامعه کبیره به محوریت قانون حدیث شناسی متأخرین و معاصرین پی گیری شود، نتیجه آن چیزی به جز همان داوری علامه مجلسی (ره) نیست. علامه مجلسی (ره) که در حدیث شناسی یکی از مفاخر و مشاهیر شیعه است، با توجه به دیدگاه قدما درباره حدیث، همچنین ملاحظه فصاحت و بلاغت متن زیارت جامعه کبیره در دیگر داوری اش می نویسد: «این زیارتنامه صحیح ترین زیارتنامه ها از نظر سند و جامع ترین و فصیح ترین و بلیغ ترین و والا مرتبه ترین آنهاست» (بحارالانوار ۹۹/۱۴۴- ملاذ الاخبار ۹/۲۷۸) خوشفکرانی همچون وحید بهبهانی و سید عبدا… شبر نیز فارغ از اصطلاح صحیح نزد متأخرین، زیارت جامعه کبیره را به لحاظ قوت و استحکام متن همچون خطبه های نهج البلاغه، صحیفه سجادیه و دعای ابی حمزه ثمالی صحیح دانسته اند ( الفوائد الرجالیه / ۶۰- الانوار اللامعه فی شرح الزیاره الجامعه/ ۲۵)

متن زیارت جامعه کبیره به گونه ای است که هر منصفی صدور این معارف بلند را غیر معصوم محال عادی می داند. افزون بر آنکه خطوط کلی آن را با خطوط کلی معارف قرآن کریم- که مرجع نهایی در بررسی روایات است- هماهنگ می بیند و این چیزی است که ما را از بحث سندی آن بی نیاز می کند» ( جوادی آملی، ادب فنای مقربان۱/۸۷). علاوه بر این رویکرد عالمانه، می توان به مواردی اشاره داشت که از هر جهت زیارت جامعه کبیره را به عنوان یادگار و اثر امام هادی (علیه السلام) برای شیعیان ، باز می شناسد:

۱- مرحوم محدث قمی پس از بیان زیارت جامعه کبیره به نقل از کتاب «نجم الثاقب» حکایت «سید احمد بن سید هاشم بن سید حسن موسوی رشتی» تاجر رشت را می نویسد که چگونه در سفرش به بیت ا… الحرام به محضر امام زمان (علیه السلام) می رسد و آن جناب وی را سفارش به خواندن زیارت جامعه کبیره می کند.( مفاتیح الجنان / ۹۶۱)

۲- اهتمام دانشمندان و علما به نوشتن شروح متنوع بر زیارت جامعه کبیره که از آن جمله می توان به شرح مجلسی اول در خلال کتاب روضه المتقین فی شرح من لا یحضره الفقیه (۵/۴۵۱-۴۹۹) شرح مجلسی دوم در خلال بحارالانوار ( ۹۹/۱۳۴-۱۴۴) و کتاب ملاذالاخبار،الاعلام اللامعه فی شرح زیاره الجامعه نوشته سید محمد بن عبدا… الکریم طباطبائی بروجردی، شرح الزیاره الجامعه الکبیره، نوشته شیخ احمد بن زین الدین احسائی و … اشاره کرد .

۳- استشهاد فقها به متن این زیارت در بحثهای فقهی،اخلاقی و تفسیری ( کفعمی . ابراهیم. محاسبه النفس / ۱۰)

یکی از شبهاتی که درباره زیارت جامعه الکبیره مطرح شده توهم غلوگرایی این متن است( ر.ک : روزنامه شرق Online جمعه ۶ آبان ۱۳۸۴) به یقین یکی از شاخصه های فرهنگی پیشوایان شیعه ارائه صراطی مستقیم و بی پیرایه از مفاهیم غلوآمیزی بوده است (نهج البلاغه، خطبه ۱۷۵، بحارالانوار ۳۸/۲۴۷، کافی۱/۹۰) همان گونه که فرموده اند: راه راست و مستقیم در دنیا، راهی است کوتاه تر از غلو و بلندتر از تقصیر، (صدوق. معانی الاخبار ۱/۳۳) ره آورد چنین بینشی راه اعتدال است که شیعیان باید بر آن گام نهند. با این حال چنانچه مراد و مفهوم از غلو به خوبی آشکار نشود، نتیجه آن انکار و باور نداشتن بسیاری از حقایق و آموزه های دینی است.

«غلو» آن است که ما برای کسی به جز خداوند استقلال در ذات یا صفات یا افعال قائل شویم. همان گونه که در دعای جوشن کبیر، اسما و صفات فراوانی از خدا ذکر شده و خدا با هزار جلوه در این دعا برون آمده تا دعا کننده او را با هزار دیده تماشا کند، معرفتش به او بیشترشود و خود را بدان صفات متصف گرداند، امام هادی(علیه السلام) نیز در این زیارت، ائمه اطهار را با جلوه های گوناگون معرفی کرده تا زائر، ائمه(علیه السلام) را از دریچه های مختلف تماشا کند، سپس آن را الگو و اسوه خویش قرار دهد و با تأسی به آنها به تعالی و تکامل خود همت گمارد.به بیان دیگر دعای جوشن کبیر، سفره ای است که مهمانان آن با هزار نوع غذای توحیدی پذیرایی می شوند، زیارت جامعه نیز سفره ای است که مهمانان آن با انواع گوناگون غذاهای امام شناسی مورد تکریم قرار می گیرند. بدین ترتیب دعای جوشن کبیر به انسان می فهماند که سراسر نظام هستی را اسمای حسنای الهی اداره می کند. و جای خالی وجود ندارد تا غیر خدای سبحان اداره آن قسمت را برعهده گیرد.

از این رو باید چشم طمع نیز از غیر خدا فرو بست و به کسی جز او امیدی نداشت. زیارت جامعه نیز در مقام خلافت الهی و امامت،جایی خالی باقی نمی گذارد تا دیگران آن را پر کنند. پس باید دست آز از دیگران کوتاه کرد و دیده امید به خانه اهل بیت (علیه السلام) دوخت.

با وجود معصوم مجالی برای غیر معصوم نخواهد ماند… به یقین هر یک از صفات امام معصوم (علیه السلام) دریچه ای به سرچشمه امام شناسی است… بدین ترتیب دعای جوشن کبیر یک دوره کلاس توحید و خداشناسی است که معارف آن را امین وحی بر رسول اکرم (ص) القا کرده، زیارت جامعه نیز یک دوره امام شناسی است که هادی آل محمد (ص) حضرت امام علی النقی (علیه السلام) به رهپویان مکتب امامت و سالکان طریق ولایت آموخته است. ( ادب فنای مقربان ۱/۸۴) با این دیدگاه دیگر مجالی برای توهم «غلو» در زیارت جامعه کبیره باقی نمی ماند، به چند دلیل:

۱- این زیارت موافق عقیده شیعیان و مؤمنان است. ( تبریزی. میرزا جواد. صراط النجاه ۲/۵۶۸ سؤال ۱۷۵۹ و ج ۳/۴۱۸ سؤال ۱۲۲۵)

۲- در متن زیارت جملاتی آمده است که امکان غلو را نفی می کند. مفاد این جملات این است که امامان شیعه(علیه السلام) در راستای توحید و نشر خداپرستی گام برداشته اند و آنچه از ویژگی ها بهره برده اند از ناحیه خدا بوده است:

الف:«الی ا… تدعون و علیه تدلون وبه تومنون و له تسلمون و بامره تعملون و الی سبیله ترشدون و بقوله تحکمون»

ب:«السلام علی الدعاه الی ا… و لا دلاء علی مرضاه ا… والتامین فی محبه ا… و المخلصین فی توحید ا… و المظهرین لامرا…»

۳- شارحین این زیارت درباره فلسفه تکبیر گفتنهای آغازین زیارت و بیان شهادتین فرموده اند: گفتن شهادتین از مقدمترین درجه های ایمان است . و رمز گفتن تکبیر در هنگام دیدن عظمت و بزرگی ایشان، اقرار به بزرگی خدا، جلال و عظمت پرودرگار است.( شبر، عبدا… مترجم.گلشیخی. عباسعلی. با اختران تابناک ولایت/۴۳)

چنانکه مجلسی اول(ره) گفته وجه تکبیر این باشد که اکثر طباع مایلند به غلو ، مبادا از عبارات امثال این زیارت به غلو افتند یا از بزرگی حق سبحانه و تعالی غافل شوند.( مفاتیح الجنان/ ۹۵۰)

از سوی دیگر به نظر می رسد برخی بدون تمرکز در دائره علمیت موضوع، تنها به بهانه پیوندهای سیاسی ویژه خود، به توهم غلو در زیارت جامعه کبیره دامن زده اند، در حالی که پیشتر خود به مواردی اشاره داشته اند که باید بر اساس آنها وی را مروج غلو دانست با این که غلو نیست و حقیقت می باشد. (ر.ک: عبدالکریم سروش. روزنامه شرق Online جمعه ۶ آبان ۱۳۸۴) به مواردی از این دیدگاه اشاره می شود:

۱- عارفان مسلمان معتقد بودند که پیامبر (ص) ولی اعظم خداوند و انسان کامل است.

۲- شیعیان معتقدند که این نوع ولایت از طریق پیامبر (ص) به امام علی (علیه السلام) و فرزندان ایشان انتقال پیدا کرده است.

۳- انسان کامل بنابر تئوری عارفان، مظهر همه اسمای الهی است به همین دلیل او را «مظهرجامع الهی» می نامند و برای او رفیع ترین منزلت را در هستی قائلند.

۴- انسان کامل، آئینه بزرگی است که بازتابنده همه انوار الهی است و همان کسی است که عارفان معتقدند قوام این عالم به اوست.

۵- او بزرگترین خلیفه و نماینده به حق الهی در این عالم است.

۶- خداوند در مکان و زمان نیست، حضور خداوند حضور اولیای اوست.